Informatie
Geschiedenis van het Havenkantoor
In 1909 kreeg de stadsarchitect J.H. Doodhagen van het gemeentebestuur van Zaandam de opdracht om een gebouw te ontwerpen waarin de havendienst gehuisvest zou worden. Tot dusver hadden de havenmeester en zijn adjunct de beschikking over een kamer in het stadhuis, maar de toename van het aantal gemeenteambetenaren én het jaarlijks groeiende aantal schepen dat de zeehaven van Zaandam aandeed, noopte tot een oplossing. Het gebied rondom de sluizen zou een grote verandering ondergaan vanwege de demping van de oude binnenhavenkom die in datzelfde jaar van start was gegaan. Het gemeentebestuur wenste de bebouwing die op en nabij deze prominente plek zou verrijzen, zoals een groot postkantoor, een bioscoop, winkels en horeca, in oud-Hollandse stijl te laten uitvoeren teneinde Zaandams centrum een meer stads uiterlijk te bezorgen.
Doodhagen moest conform die wens een gebouw ontwerpen in de gewenste stijl en deed dit voorbeeldig. Onder meer trapgevels, fraai gelaagd metselwerk, raampartijen met kruisroeden en een kleine toren zouden het Havenkantoor kenmerken.
Na goedkeuring van het ontwerp werd de aanbesteding gegund aan het Zaandamse bouwbedrijf Kakes. En zo kon in 1911 de vlag in top en was Zaandam een bijzonder fraai gebouw op een markante plek rijker. De havenmeester, R.F. baron van Heerdt tot Eversberg en zijn assistent konden hun intrek nemen… Niemand kon toen bevroeden dat het gebouw daar slechts iets meer een halve eeuw zou staan.
Architect Doodhagen
Jan Hendrik Doodhagen, de architect van het Havenkantoor, werd in 1856 geboren in Steenwijkerwold en kwam in 1886 in dienst van de gemeente Zaandam als gemeenteopzichter. In de periode daarvoor was hij betrokken bij de aanleg van het Noordzeekanaal. In dienst van Zaandam werkte hij zich op tot gemeentearchitect en volgde als zodanig Gerrit van de Koogh op. De laatste jaren voor zijn pensionering was Doodhagen directeur gemeentewerken Zaandam. In 1921 ging hij met pensioen en als blijk van waardering ontving hij van de gezamenlijke Zaanse bouwondernemingen een zilveren schaalmodel van het door hem ontworpen Havenkantoor. Doodhagen ontwierp in Zaandam ook onder meer het gebouw van de Gemeentelijke Electriciteits Werken op de Oostkade en enkele schoolgebouwen. Het meest trots was echter hij op het Havenkantoor dat hij ‘zijn schoonste schepping’ noemde’. Jan Hendrik Doodhagen overleed in 1936 op ruim 80jarige leeftijd. Het zilveren schaalmodel van het Havenkantoor is opgenomen in de collectie van het Zaans Museum.
Plan Nieuwe Dam, de doodsteek voor het Havenkantoor
Vanaf halverwege de jaren vijftig tot plm. 1965 vond rondom het sluizencomplex van Zaandam een ingrijpende infrastructurele operatie plaats onder de noemer ‘Nieuwe Dam’. Dit werk behelsde de aanleg van twee nieuwe bruggen aan eerst de noord- en later de zuidzijde van de Wilhelminasluis en de bouw van een groot watergemaal. De gevolgen van deze werkzaamheden hadden desastreuze gevolgen voor dit deel van de stad. Zo verdween de eeuwenoude buurt De Peperhoek bij de Oostzijde compleet van de aardbodem en sneuvelden aan de westkant een rij panden op de Zaanoever.
Aan de zuidzijde ontkwam het lieflijke Havenkantoor eveneens niet aan de sloophamer en met name dit laatste deed veel Zaandammers verdriet. Het mooie gebouw gelegen op een bijzondere plek vervulde de positie van ‘landmark’ dat als eerste in het oog sprong wanneer men varend vanaf het Noordzeekanaal, over de Voorzaan de sluizen naderde.
Protest tegen de sloop was er wel maar niet voldoende en zeker niet stevig genoeg en dus raakte Zaandam definitief één van de fraaiste en zeer beeldbepalende gebouwen kwijt. Wat ervoor terugkwam is geen optische verbetering en kan qua architectonische schoonheid niet tippen aan de oude situatie; vanaf het zuiden gezien een strakke, moderne brug en erachter een doosvorming gebouw waarin een groot watergemaal is gesitueerd. Zeker, infrastructureel was wél sprake van een grote verbetering. Twee nieuwe bruggen zorgden voor een veel snellere doorstroming van het landverkeer. De oude, smalle Wilhelminabrug- stammend uit 1903 en tot 1958 de enige landverbinding tussen oost en west in dit deel van de stad- ook wel de ‘brug der zuchten genaamd’, was verdwenen, iets waar niemand rouwig om was. En er was sprake van nóg een verbetering. De kwaliteit van het Zaanwater verslechterde in de naoorlogse jaren enorm. De vele aanwezige industrie, gevestigd op de Zaanoevers van Zaandam tot Wormerveer, loosden de afvalstoffen, niet of nauwelijks gezuiverd, in de Zaan terwijl ook het in de fabrieken gebruikte en weer geloosde warme koelwater niet bepaald bevorderlijk was voor de kwaliteit van het Zaanwater. Vanwege het geringe waterhoogteverschil tussen Zaan en Voorzaan, bood spuien via de sluizen onvoldoende soelaas en dus is gezocht naar een drastische oplossing in de vorm van een groot watergemaal. Voor al die verbeteringen, zowel wat verkeer betreft als de kwaliteit van het Zaanwater, moesten offers gebracht worden in het gebied rondom de sluizen. En het meest tot de verbeelding sprekende offer is het verdwijnen van het pittoreske Havenkantoor. Overduidelijk blijkt dit uit de vele jammerklachten die geuit worden wanneer op internetfora afbeeldingen worden geplaatst van het markante gebouw.
Stadsvernieuwing biedt mogelijkheden voor herbouw.
Een van de vier vernieuwingsgebieden binnen Zaanstad is het Centrum Oost gebied. De verbouwing van de Wilhelminasluis is inmiddels gereed en de werkzaamheden rond het sluisgebied, Burcht en Peperstraat zijn in kaart gebracht. Een en ander biedt een gouden kans om de ‘historische fout’ die de sloop van het Havenkantoor in 1963 is geweest, op passende wijze te herstellen. Historiserende bouw van het gebouw op vrijwel dezelfde locatie bij het sluisgebied zou een beeldbepalende verrijking zijn en bovendien als symbolische verbinding kunnen fungeren tussen de bebouwde omgeving aan oost- en westzijde van de sluizen.
Edzo Bindels, de Maak.Znstd supervisor voor gebied Centrum Oost, nam van de initiatiefnemers op 11 februari 2022 de intentieverklaring Herbouw Havenkantoor in ontvangst en is enthousiast over het plan. En natuurlijk, de herbouw van het Havenkantoor zal om verschillende redenen niet zo gemakkelijk gaan als de sloop destijds. Er zal nog heel wat water door de Zaan stromen en heel wat hobbels zullen nog genomen moeten worden. De initiatiefnemers zijn echter overdeeld enthousiast en weten zich inmiddels gesteund door een groeiend draagvlak onder de bevolking. Ook zien zij mogelijkheden voor een duurzaam en functioneel hergebruik van het Havenkantoor. Gedacht wordt aan een horecagelegenheid waarbij het Havenkantoor als entree gaat dienen terwijl op een in de Voorzaan te bouwen platform een restaurant met terras gesitueerd zou kunnen worden. Architectenbureau Schippers en Zijlstra hebben op basis van de originele bouwtekeningen van het Havenkantoor het gebouw opnieuw getekend en de Oostzaanse architect Neelu Boparai heeft een ontwerp gemaakt voor de benedenverdieping. Op deze manier zou het Havenkantoor voor onbepaalde tijd een nieuw, functioneel leven ingeblazen kunnen worden en zou het opnieuw als oogstrelend landmark kunnen fungeren voor het over de Voorzaan naderend scheepvaartverkeer.
Enkele voorbeelden van herbouw in de Zaanstreek
De Zaanse gemeenteraden maar zeker erfgoedverenigingen en soms ook particulieren in de Zaanstreek zetten zich actief in voor behoud en bescherming van (on)bebouwd erfgoed, inclusief het in oude luister herstellen van verdwenen monumenten of beeldbepalende gebouwen. Enkele recente voorbeelden maken dit duidelijk en tonen aan dat ook herbouw van het Havenkantoor technisch gesproken mogelijk is.
- Restaurant ‘De Hoop op d’Swarte Walvis’ op de Zaanse Schans is voor 95% een in 1965 herbouwde replica van het in 1717 gebouwde en in 1955 gesloopte weeshuis in Westzaan
- Houtzaagmolen ‘Het Jonge Schaap’ werd in 2007 gebouwd aan de Kalverringdijk op basis van opmetingen en tekeningen van de in 1942 gesloopte, gelijknamige molen in het Westzijderveld.
- Molen ‘De Pauw’ in Nauerna, een hennepklopper, kwam in 2017 gereed op basis van bestaande tekeningen van dit type industriemolen.
- De ‘Beschuitstoren’ in Wormer werd herbouwd in 2018 als exacte replica van de originele toren uit 1620, (gesloopt in 1896) op basis van fotomateriaal en beschrijvingen.
- Molen ‘De Veldmuis’ in Westzaan werd in 2020 herbouwd naar tekeningen van de originele, in 1689 gebouwde en in 1916 gesloopte molen. De molen is ingericht als een elektriciteitsmolen.
Onze ambassadeurs
We zijn bijzonder trots op het feit dat de volgende personen achter ons initiatief staan en bereid zijn als ambassadeurs in het Comité van Aanbeveling plaats te nemen. Peter Tange (voorzitter vereniging Zaans Erfgoed en ex-burgemeester Wormerland), Freek de Jonge (cabaretier), Ruud Vreeman (lid Raad van Toezicht Zaans Museum en o.m. ex-burgemeester Zaanstad), Fred van Dam (o.m. ex-directievoorzitter RABObank Zaanstreek), Sylvia Dermout (ex-gynaecoloog en initiatiefnemer Anna’s Huis) en Tatja Scholte (ex-senior onderzoeker RCE).
Peter Tange
Freek de Jonge
Ruud Vreeman
Fred van Dam
Sylvia Dermout
Tatja Scholte